Podróż Pomezańskim szlakiem

Kilka kilometrów na północ od Susza, przy drodze do Dzierzgonia i Malborka, leży Kamieniec. W miejscowości tej znajdują się ruiny, okazałej niegdyś, rezydencji rodu Finckensteinów, a następnie - skoligaconego z nimi rodu zu Dohna. Tutejszy, późnobarokowy pałac został zbudowany w I połowie XVIII wieku na zlecenie Conrada Finck von Finckensteina, według projektu osiadłego w Prusach Wschodnich angielskiego architekta Jana von Collasa. Posiadłość wchodziła w skład ordynacji Finckensteinów. Pałac, usytuowany frontem ku zachodowi, miał trzy ryzality (występy z lica elewacji) - dwa boczne, wysunięte do przodu i jeden środkowy - cofnięty, ozdobiony trójkątnym tympanonem. Posiadał wysoki, łamany dach, kryty dachówką. Detale architektoniczne, wykonane z piaskowca, nawiązywały do form rokokowych. Całość dachu zdobiła frontowa attyka, składająca się z czterech rzeźb figuralnych, przedstawiających alegorię czterech pór roku w postaciach Jowisza, Junony, Herkulesa i Wenery. Obecnie rzeźby te zdobią ulicę Niepodległości w Iławie. Zbudowany w stylu francuskiego baroku pałac kamieniecki, otoczony był rozległym francuskim ogrodem. Z racji swej urody, przepychu, bogatego wystroju wnętrz oraz otaczających go wspaniałych ogrodów i parku, pałac zwany był Wschodniopruskim Wersalem. Gościli w nim pruscy królowie Fryderyk Wilhelm I, Fryderyk Wilhelm II i ich następcy, a w roku 1807 przez ponad dwa miesiące kwaterował tu i stąd kierował sprawami imperium cesarz Napoleon Bonaparte. Podczas tego pobytu spędził on trzy tygodnie ze swą metresą Marią z Łączyńskich Walewską. Przed II wojną światową, we wnętrzach pałacu, wytwórnia Metro Goldwyn Mayer nakręciła film o pani Walewskiej, z Gretą Garbo w roli głównej. Piękna rezydencja w Kamieńcu została ograbiona i spalona przez żołnierzy Armii Czerwonej w styczniu 1945 roku. Dziś jest, niestety, ruiną. 

W Kamieńcu godny uwagi jest także klasycystyczny kościół parafialny p.w. Przemienienia Pańskiego.

W pewną czerwcową sobotę wybraliśmy się na wycieczkę do stolicy Pomezanii - Prabut. Po krótkiej, 50-kilometrowej podróży przez Iławę i Susz zaparkowaliśmy na prabuckim Rynku, gdzie uwagę naszą przykuła efektowna fontanna Rolanda, przeniesiona tu z Berlina w 1929 roku i ustawiona na miejscu średniowiecznego ratusza, który spłonął w 1868 roku. Stąd rozpoczęliśmy spacer po mieście. Pierwsze kroki skierowaliśmy ku dominującej nad miastem gotyckiej XIV-wiecznej konkatedrze p.w. św. Wojciecha i pobliskiemu tzw. "Kościołowi polskiemu", pochodzącemu z końca XIV stulecia. Nie mieliśmy szczęścia - oba obiekty były zamknięte i mogliśmy je obejrzeć jedynie z zewnątrz. Wyszliśmy na brzeg ładnego jeziora Liwieniec, okrążyliśmy katedrę i przez Plac Kościuszki udaliśmy się pod Bramę Kwidzyńską, skąd ładna ulica Warszawska doprowadziła nas do neogotyckiego kościoła p.w. św. Andrzeja. Po drodze  zobaczyliśmy ciekawe budynki z przełomu XIX i XX wieku mieszczące Urząd Miejski i pocztę, oraz pomnik-statuę NMP, wzniesiony w 1946 roku z inicjatywy miejscowego proboszcza i upamiętniający powrót Prabut do Rzeczypospolitej.

Samo miasto przez większą część swoich dziejów nosiło nazwę Riesenburg. Jego historia sięga 1236 roku, kiedy to rycerze Zakonu NMP, podbijający pod wodzą margrabiego Henryka Wspaniałego z Miśni ziemie dawnych Prusów, zdobyli i spalili osadę zwaną Resin położoną nad jeziorem Liwieniec. 40 lat później, prawdopodobnie w latach 1267-1277, biskup Albert wzniósł murowany zamek, będący później częścią fortyfikacji obronnych. Warownia ta była wielokrotnie niszczona w czasie wojen polsko-krzyżackich w XV wieku, odbudowywana i przebudowywana. Do dziś zachowały się z niej jedynie resztki ruin. Istniejąca wcześniej i rozwijająca się przy zamku osada, otrzymała w następnym stuleciu prawa miejskie (prawdopodobnie między 1305 i 1321 rokiem). Od I połowy XIV wieku zamek prabucki stał się stopniowo główną rezydencją biskupów pomezańskich i należał do najwspanialszych budowli w państwie zakonnym. Miasto zostało otoczone murami obronnymi. Pośrodku kwadratowego rynku już w 1330 roku stał ratusz, wielokrotnie przebudowywany i rozebrany po pożarze w 1868 roku. W południowo-zachodniej części miasta zbudowano w I połowie XIV wieku kościół parafialny z wieżą przy prezbiterium od strony północnej. Katedra prabucka widoczna z daleka, podobna jest architektonicznie do kwidzyńskiej. Na zamku istniał też kościół oraz poza jego murami - połączona z zamkiem krużgankiem - kaplica p.w. NMP (z lat 1378-1402). W pobliżu miasta i zamku miał istnieć labirynt podziemnych tuneli, zwanych Jeruzalem.

Olbrzymie zniszczenia spowodowały w mieście wojska króla Władysława II Jagiełły w 1410 roku i Zygmunta Korybutowicza podczas tzw. "wojny głodowej" w 1414 roku. W 1454 roku miasto przystąpiło do antykrzyżackiego Związku Pruskiego. To samo uczynił biskup Caspar Linke, ale po klęsce polskiej pod Chojnicami w 1454 roku przeszedł z powrotem pod skrzydła Zakonu. Po II pokoju toruńskim w 1466 roku, Prabuty pozostały pod władzą Zakonu, a po jego sekularyzacji w roku 1525, stały się siedzibą starostwa. W tym czasie, zgodnie z panującą zasadą "cuius regio, eius religio" większość mieszkańców przeszła na protestantyzm. Wobec istnienia dużej liczby Polaków powstały w mieście dwie parafie ewangelickie: polska i niemiecka. Dawna kaplica zamkowa stała się w latach 1576-1811 "polskim kościołem". Szkoła polska przetrwała do 1825 roku. W XVI wieku rozwój Prabut zakłócały, dziesiątkujące ludność zarazy oraz pożary. W XVII i XVIII wieku duże zniszczenia i pauperyzację ludności przyniosły wojny szwedzkie i kolejne epidemie i wielkie pożary.

Burzliwym epizodem w dziejach Prabut były wojny napoleońskie. Przez miasto przeciągały wojska francuskie, idące na wojnę z Rosją, oraz niedobitki Wielkiej Armii cofające się spod Moskwy. Epidemia tyfusu zdziesiątkowała ludność, a kontrybucje i rekwizycje pogorszyły sytuację ekonomiczną miasta. Wiek XIX przyniósł uwłaszczenie chłopów i rozwój kapitalizmu. Powstawały zakłady przemysłowe, koleje, rozwijała się infrastruktura miejska, służba zdrowia, szkolnictwo.

W czasie I wojny światowej, w 1914 roku, w Prabutach mieścił się sztab generałów Paula von Hindenburga i Ericha Ludendorfa. Sam Hindenburg został w 1923 roku honorowym obywatelem miasta. Po I wojnie światowej Prabuty zostały w wyniku plebiscytu przyłączone do Niemiec (za Polską głosowało jedynie 50 osób). W okresie międzywojennym olbrzymie zasługi dla rozwoju miasta położył burmistrz Adolf Eggert (1910-1934). Wprowadzono elektryczność, zbudowano wodociągi i kanalizację. Miasto było rozbudowywane i upiększane. Powstały nowe osiedla, budowano też domy wielorodzinne. W pięknym tzw. Lesie Doktorskim (Doktorwald) powstał jeden z największych i najwcześniejszych w Niemczech Zakład Opiekuńczo-Leczniczy dla Umysłowo Chorych. Działały organizacje i towarzystwa branżowe kobiece, sportowe, śpiewacze, kombatanckie. Miasto było też ośrodkiem turystycznym. 

Podczas II wojny światowej w mieście nie było żadnych działań wojennych. Od października do grudnia 1939 roku, w tutejszym obozie dla polskich jeńców wojennych przebywał, między innymi, mjr Henryk Sucharski. Po zajęciu miasta bez walki przez Armię Czerwoną, mający prawie 700 lat historii, Riesenburg został wiosną 1945 roku zniszczony w 55 %. "Wyzwoliciele" spalili całe centrum z katedrą włącznie. Dochodziło do morderstw, gwałtów, demontażu i wywózki urządzeń przemysłowych, komunalnych, torów kolejowych, masowych dewastacji i rabunków. W maju 1945 roku rządy w mieście objęły władze polskie. Nastąpiła odbudowa, powstały zakłady rzemieślnicze, drobne wytwórnie, sklepy, restauracje, uruchomiono transport, zbudowano nowe zakłady przemysłowe (m. innymi Zakład Produkcji Materiałów Budowlanych, Zakłady Urządzeń Okrętowych "Hydroster"), rozwinięto szkolnictwo.

Po dwóch tygodniach postanowiliśmy wybrać się do Kwidzyna. Główną atrakcją turystyczną miasta jest wspaniały zamek kapituły pomezańskiej i sąsiadująca z nim monumentalna gotycka katedra. Warto zobaczyć także ładne, klasycystyczne i secesyjne kamieniczki, stary spichrz i szereg neogotyckich budowli (poczta, dworzec kolejowy) oraz imponujący kompleks dawnych XIX-wiecznych koszar wojskowych. Uroku dodaje ładne położenie miasta na wysokiej skarpie, z której roztacza się wspaniały widok na dolinę przepływającej nieopodal Wisły. Do Kwidzyna dotarliśmy przez Iławę, Susz i Prabuty. W drodze powrotnej wybraliśmy trasę przez Gardeję, Łasin i Kisielice.

Pomezańskie grodzisko o nazwie Kwedis (wymieniane w zapiskach jako Quedin lub Queden) istniało tu już w XI wieku. Zostało ono jednak zniszczone w czasie walk, toczonych jeszcze przed podbojem tych ziem przez rycerzy Zakonu NMP. Początki obecnego miasta wiążą się z krzyżackim zamkiem Ordensburg, zbudowanym w 1232 roku i osadą założoną rok później. Nowy gród uzyskał prawa miejskie po lokacji na prawie chełmińskim, co miało miejsce prawdopodobnie około 1235 roku. W roku 1243 został on zniszczony podczas walk, toczonych przez Krzyżaków z plemionami pruskimi, lecz wkrótce został odbudowany. W trakcie drugiego powstania pruskiego (1260-1273) miasto, stanowiące już wówczas własność biskupów pomezańskich, zostało dwukrotnie spalone i spustoszone. W latach 1285-1587 Kwidzyn, który po ponownej lokacji w 1336 roku nosił nazwę Marienwerder (Ostrów Maryjny), był siedzibą biskupstwa pomezańskiego. Przy zamku kapituły katedralnej w Kwidzynie istniała szkoła katedralna. Po przegranej w bitwie grunwaldzkiej, mieszczanie kwidzyńscy i biskup pomezański złożyli przysięgę wierności królowi polskiemu Władysławowi II Jagielle, jednak już wkrótce, po zawarciu pierwszego pokoju toruńskiego (w 1411 roku), przywrócono zwierzchnictwo krzyżackie nad miastem. W trakcie kolejnego konfliktu z Polską, rozpoczętego w 1414 roku, ogromne zniszczenia dotknęły także Kwidzyn. Po zawarciu traktatu pokojowego z Polską zakon krzyżacki zmuszony był zwiększyć obciążenia fiskalne, które ponosiły także miasta pruskie. W roku 1440 w Kwidzynie została zawiązana konfederacja szlachty i miast pruskich, skierowana przeciw Krzyżakom, zwana Związkiem Pruskim (Preußischer Bund lub Bund vor Gewalt), powstała na bazie istniejącego wcześniej Związku Jaszczurczego (Eidechsenbund). Po wojnie trzynastoletniej, zakończonej w roku 1466 tzw. II pokojem toruńskim, Kwidzyn pozostał w granicach Prus Zakonnych, a po sekularyzacji Zakonu NMP wszedł w skład tzw. Prus Książęcych. 

W okresie średniowiecza Kwidzyn był otoczony murami o kształcie pięcioboku. Dostępu do miasta i wyjazdu z niego strzegły początkowo cztery, a następnie trzy bramy. Na środku rynku znajdował się dom kupiecki, zbudowany przed 1336 rokiem, który pełnił funkcję ratusza. Na drugą połowę wieku XVI przypadło wprowadzenie nowej techniki wznoszenia zabudowań mieszkalnych w konstrukcji ramowej (muru pruskiego) na podmurówce kamiennej oraz kamienic murowanych. Układ parcel miejskich, ulic oraz zabudowa w obrębie murów miejskich nie uległy zasadniczej zmianie do końca XVIII wieku, pomimo licznych pożarów, trawiących miasto, w tym szczególnie groźnej pożogi z 1719 roku, gdy spaleniu uległa ponad 1/3 zabudowy. 

Po sekularyzacji Zakonu Krzyżackiego, miasto cieszyło się pokojem przez okres około 100 lat, jednak już w okresie wojny Szwecji z Polską o ujście Wisły, zakończonej rozejmem w Sztumskiej Wsi (1635 rok), stało się miejscem pobytu dla wojsk obu walczących stron. W trakcie "potopu szwedzkiego” (lata 1655-1660) działania operacyjne toczyły się także na terenie Prus Książęcych. Już w grudniu 1655 roku, Kwidzyn został zajęty przez wojska szwedzkie, które nałożyły nań kontrybucję i pozostały na leże zimowe. Miasto padło też ofiarą Szwedów w roku 1658, gdy zostało przez nich zdobyte i splądrowane. W pierwszej połowie XVIII wieku Prusy pozostały poza zasięgiem wojen. Ów względny spokój zakończył się w drugiej połowie tego stulecia, kiedy to wojska rosyjskie zajęły całe Prusy Wschodnie, w tym Kwidzyn na okres 4 lat (1758-1762). Od 1772 roku miasto było siedzibą departamentu, a od 1818 roku- rejencji w prowincji Prusy Zachodnie (Westpreußen). Po klęsce Prus w wojnie z Francją, w Kwidzynie kwaterowały francuskie wojska okupacyjne, nakładając na miasto kontrybucję (1807 rok), zaś niedobitki wojsk napoleońskich, wracające spod Moskwy, przyniosły ze sobą epidemię cholery, w wyniku której życie straciła 1/10 ludności Kwidzyna.

Wiek XIX był dla miasta okresem prosperity i przyniósł znaczące zmiany w infrastrukturze. Wprowadzono wodociągi, kanalizację, nowe rozwiązania i połączenia komunikacyjne, gaz i elektryczność. Po zakończeniu pierwszej wojny światowej, na podstawie postanowień traktatu wersalskiego oraz w wyniku plebiscytu i dokonanych po nim zmian administracyjnych, rejencja kwidzyńska została w poważnym stopniu okrojona - część jej obszaru włączono do Rzeczypospolitej Polskiej, część - do Wolnego Miasta Gdańska. Sam Kwidzyn pozostał w granicach, należących do Niemiec, Prus Wschodnich. 

Pod koniec stycznia 1945 roku opustoszałe miasto zostało zajęte przez oddziały Armii Czerwonej, która zorganizowała tu szpital polowy dla ok. 20.000 rannych żołnierzy. Opuszczając miasto, Rosjanie spalili zabytkową starówkę wraz z ratuszem. Po przejęciu Kwidzyna przez administracje polską wypalone kamienice zostały rozebrane, a uzyskane cegły zostały wykorzystane do odbudowy Warszawy. Działalność polskich władz administracyjnych oraz polskich instytucji w Kwidzynie w pierwszych miesiącach ich istnienia była bardzo utrudniana przez sowietów. Po przejęciu władzy przez Polaków miasto w dużej części zostało zasiedlone przez polskich repatriantów z Grodna. Przystąpiono do odbudowy, organizowano szkolnictwo, odradzało się życie gospodarcze. Budowa Zakładów Celulozowo-Papierniczych w latach 70-tych XX wieku przyczyniła się do dynamicznego rozwoju miasta. Po roku 1989 przemiany ustrojowe przyniosły Kwidzynowi wolność gospodarczą. Zrestrukturyzowane Zakłady Celulozowo-Papiernicze, dofinansowane przez kapitał amerykański i przemianowane na International Paper Kwidzyn, stały się wizytówką miasta i symbolem jego nowoczesności.

Stary Dzierzgoń, niegdysiejszy Alt Christburg, to obecnie wieś położona około 10 km na południe od miasta Dzierzgoń. W miejscu tym stał dawniej gród Pomezanów, który w 1249 roku opanowany został przez Krzyżaków. W roku 1312 wieś została lokowana  przez komtura dzierzgońskiego Gunthera von Arnsteina. Kościół zbudowany został w XIV i XV wieku na miejscu wcześniejszej świątyni. Na początku XVI wieku ufundowano dwa dzwony i przeprowadzono renowację kościoła. Od II połowy XVI wieku mieściła się tu parafia ewangelicka. Ze względu na to, że mieszkała tutaj znaczna liczba ludności polskiej, w XVII i XVllI wieku nabożeństwa odprawiano po polsku. W tym też czasie, na początku XVII wieku, powstała we wsi pierwsza szkoła elementarna. Przejęty przez protestantów kościół, przywrócono katolikom w 1945 roku. Oczywiście, zatrzymaliśmy się aby obejrzeć ten zabytek, położony na wzgórzu górującym nad wsią. Niestety, jego wnętrze mogliśmy obejrzeć tylko z kruchty.

Rzucającą się w oczy osobliwością Starego Dzierzgonia i okolic są liczne skupiska bocianów białych, których gniazda spotyka się tu dosłownie na każdym kroku.

Wbrew swojej nazwie, Stare Miasto jest niewielką wsią, położoną nad rzeką Dzierzgoń w pobliżu Starego Dzierzgonia. Wieś jest wzmiankowana w dokumentach już w 1312 roku, jako wieś czynszowa na 40 włókach. Wtedy to komtur Dzierzgonia Günther von Arnstein wydał dla osady, noszącej nazwę Rerdiz przywilej lokacyjny. Nowa nazwa Aldenstat, a później - Altstadt wzięła swe pochodzenie od lokalizacji wsi na drodze z Dzierzgonia do Starego Dzierzgonia. Przejeżdżając przez Stare Miasto warto zatrzymać się, by obejrzeć, ulokowany na niewielkim wzniesieniu tuż obok drogi, kościół p.w. św. Piotra i Pawła, zbudowany na przełomie XIV i XV wieku na miejscu wcześniejszej, drewnianej świątyni (pochodzącej prawdopodobnie z połowy XIII wieku) i gruntownie przebudowany w latach 1682-1688. W okresie reformacji świątynia była przekształcona w kościół luterański. Wspomnianą wyżej przebudowę przeprowadzono z fundacji Johanna Ernsta von Wallenroda, właściciela pobliskich dóbr ziemskich. W latach 1697-1699 powstał drewniany strop świątyni ozdobiony polichromią, wykonaną przez malarza Gottfrieda Haarhausena, którą można podziwiać do dziś.  

Do Dzierzgonia zawitaliśmy pewnej soboty w drodze na Wybrzeże. Zatrzymaliśmy się na krótko i właściwie poza gotyckim kościołem p.w. św. Trójcy i św. Katarzyny nie zwiedzaliśmy innych, godnych uwagi miejsc, jak choćby XVIII-wiecznego kościoła p.w. św. Ducha, pełniącego dziś funkcję światynii obrządku grecko-katolickiego, pozostałości zamku krzyżackiego czy cmentarza żydowskiego z I połowy XIX wieku. Warto też dodać, że w pobliżu Dzierzgonia leży miejscowość i sanktuarium Święty Gaj, powszechnie identyfikowane jako miejsce śmierci patrona polskiego Kościoła katolickiego - św. Wojciecha. W niewielkiej odległości od miasta obejrzeć można także tzw. Kamienie Wilhelma - kilkanaście głazów z wyrytymi napisami, upamiętniających polowania, których uczestnikiem był następca tronu i późniejszy cesarz Wilhelm II.

Trochę historii... Okolice Dzierzgonia zostały zasiedlone przez plemiona pruskie w IV-IX wieku. Pod koniec X wieku, z misją chrystianizacyjną przybył na te tereny św. Wojciech. Misja zakończyła się tragicznie. Pod Bągartem, w niedalekim Świętym Gaju, 23 kwietnia 997 roku został on zamordowany. W XIII wieku, sprowadzony na te tereny Zakon Krzyżacki, rozpoczął podbój Pomezanii. W latach 1233-1234 miała miejsce pierwsza wspólna wyprawa rycerzy niemieckich i polskich i bitwa nad rzeką Zirgune (Dzierzgoń). Wyprawa uwieńczona została malowidłem ściennym w refektarzu Wielkiego Mistrza w Malborku. Kilka lat później, w latach 1236-1238, ma miejsce kolejna wyprawa, dowodzona przez margrabiego miśnieńskiego Henryka. Opanowuje ona Pogezanię i Pomezanię. Umacniając swe posiadanie, Krzyżacy budują gród warowny w Elblągu (1237 rok) i w Dzierzgoniu (1238 rok). W latach 1247-1248 budują oni na wzgórzu warownię, która później zostaje przebudowana w potężne zamczysko, a powstały gród nazywają Christburg. W roku 1249 na zamku dzierzgońskim zostaje podpisana ugoda, kończąca pierwsze powstanie Prusów przeciw Krzyżakom, a w roku następnym zostaje powołane komturstwo dzierzgońskie - pierwszym komturem zostaje Heinrich von Stange. Po kilkunastu latach wybucha drugie powstanie Prusów, którym - pomimo zniszczenia osady - nie udaje się jednak zdobyć samego zamku. Po stłumieniu powstania, w roku 1282, Krzyżacy przesiedlają Prusów (Jaćwingów). W roku 1288 wydany zostaje najstarszy zachowany przywilej lokacyjny miasta na prawie chełmińskim. W roku 1410, po zwycięskiej bitwie pod Grunwaldem, król Władysław II Jagiełło w drodze na Malbork, zatrzymuje się na zamku dzierzgońskim, który wcześniej opuściła załoga krzyżacka (komtur Dzierzgonia Albrecht von Schwarzburg pełniący funkcje Wielkiego Szatnego Zakonu, poległ w bitwie pod Grunwaldem). W roku 1411, zamek opuszczony przez szczupłą załogę polską, ponownie obejmują Krzyżacy. W 1414 roku, podczas trwania tzw. "wojny głodowej", król Władysław II Jagiełło ponownie przebywa na zamku. Będąc w pogoni za Krzyżakami poleca go spalić. W roku 1429 zamek zostaje odbudowany przez Krzyżaków. W roku 1440 mieszczanie Dzierzgonia przystępują do antykrzyżackiej konfederacji, znanej pod nazwą Związku Pruskiego. W lutym 1454 roku miasto przystępuje do powstania Związku Pruskiego. Mieszkańcy palą zamek - symbol władzy zakonnej. We wrześniu tegoż roku, po klęsce wojsk polskich pod Chojnicami, Krzyżacy ponownie obejmują władzę w Dzierzgoniu.

W roku 1466, w wyniku II pokoju toruńskiego, Dzierzgoń zostaje przyłączony do Polski. Oficjalnie w dokumentach występuje nazwa Dzierzgoń. W roku 1508 w dokumentach pojawia się oficjalna polska nazwa Kiszpork, będąca przekształceniem niemieckiej nazwy Christburg. W roku 1517 starostwo dzierzgońskie przejmuje rodzina Cemów, która wypowiadając się za reformacją, wprowadza luteranizm. W roku 1624 następuje faktyczne przejęcie starostwa przez wojewodów malborskich. W czasie wojny ze Szwecją w 1626 roku, oddziały armii szwedzkiej pod wodzą Gustawa Adolfa zajmują Dzierzgoń. Miasto zostaje ponownie zajęte przez Szwedów w czasie "potopu". W latach 1638, 1647, 1698, 1730 miasto dotykają pożary, stanowiące obok pomorów i wojen, główny czynnik regresu i zastojów w jego rozwoju. W latach 1708-1709 miasto opanowuje epidemia dżumy, która powoduje znaczne wyludnienie Dzierzgonia.

Po I rozbiorze Rzeczypospolitej w 1772 roku, Dzierzgoń dostaje się pod panowanie Prus. W okresie napoleońskim, w 1807 roku, ma miejsce przemarsz wojsk francuskich przez miasto. W latach 1830-1832 przywleczona przez wojska generała Dybicza, tłumiące Powstanie Listopadowe w Królestwie Polskim, cholera azjatycka zbiera obfite żniwo w Dzierzgoniu. W końcu XIX i na początku XX wieku rozwija się infrastruktura miejska. W roku 1874 Dzierzgoń otrzymuje kanalizację, rozbudowywane są ulice i drogi, doprowadzone zostaje połączenie kolejowe, zbudowana zostaje gazownia. Po I wojnie światowej, w lipcu 1920 roku ma miejsce plebiscyt na Powiślu, Warmii i Mazurach. Za polską przynależnością Dzierzgonia opowiedziało się jedynie 13 mieszańców. W końcu la 20-tych XX wieku w mieście zostają uruchomione wodociągi.

W styczniu 1945 roku Dzierzgoń zostaje zajęty przez oddziały Armii Czerwonej, które palą i dewastują miasto, które następnie zostaje oddane administracji polskiej.

Na temat pochodzenia nazwy miasta są różne teorie. Według Jana Władysława Grabskiego nazwa Dzierzgoń bierze się "...Od rzeki, później przez Długosza z łacińska Sirgune zwanej, a po polsku Dzierzgoń, bierze nazwę jezioro, do którego rzeka wpada. Nazwa Dzierzgoń jest pochodzenia starosłowiańskiego od dzierzgać - dziergać - czochać, czesać len". Według Stanisława Rosponda, znanego filozofa zajmującego się onomastyką ziem zachodnich i północnych, nazwa Dzierzgoń nie pochodzi od polskiego czasownika "dzierzgać", ale od pruskiego "sirgis", to znaczy ogier. Być może w tym miejscu plemię Pomezanów miało swoje pastwiska dla koni.

Bągart to wieś położona na Powiślu, w gminie Dzierzgoń i nad rzeką Dzierzgoń. Uwagę turysty przyciąga tu duży kościół gotycki, zbudowany z cegły. Jest to świątynia salowa z parą kaplic bocznych i wieżą frontową, nadbudowaną w 1930 roku. 

Komtur elbląski Konrad Lichtenstein dokonał lokacji wsi w 1300 roku, ale wówczas nie utworzył parafii. Wkrótce erygowano parafię, przypuszczalnie w latach 1301-1311, chociaż pierwsza wzmianka o jej istnieniu pochodzi dopiero z 1319 roku. Około 1320 roku został wybudowany kościół parafialny. W 1647 roku murowany kościół, o nieznanym tytule, posiadał nową zakrystię i trzy ołtarze. Istniała tutaj także plebania i szkoła z nauczycielem. Chociaż świątynię nazywano filią, faktycznie była ona kościołem parafialnym, pozbawionym proboszcza (opiekę nad nią sprawowali aż do 1989 roku proboszczowie z Dzierzgonia). Świątynia została zdewastowana podczas potopu szwedzkiego. Została ona odbudowana w 1731 roku i pokryta dachówką. Sufit kościoła był drewniany, zaś podłoga ceglana. Organy były duże, siedmiogłosowe. W 1794 roku kościół padł pastwą pożaru. Świątynię odbudowano w 1795 roku, staraniem ks. Michała Eberleina z Dzierzgonia, nadając jej za patrona św. Jana Chrzciciela. Odbudowano również szkołę, plebanię i zabudowania. Kościół odnowiono w 1905 roku. 

Sam Bągart na przestrzeni dziejów nosił różne nazwy: Bovmgarte (po 1328 roku), Bomgarte (po 1354 roku), Baumgardt (w 1789 roku), Baumgarth (przed 1945 rokiem).